یادداشت از حسن سروری
نظام اجتماعی جوامع در حال توسعه به گونه ای است که در آن دو دسته از عوامل نقش تعیین کننده دارند: عوامل داخلی و عوامل خارجی،
موانع داخلی توسعه به ۶ دسته تقسیم شده اند: اقتصادی، سیاسی و فن شناختی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی. عوامل خارجی نیز به ۶ دسته تقسیم شده اند: ، اقتصاد بین الملل، سلطه امپریالیستی، فن آوری برتر، نظارتهای اجتماعی، نفوذ فرهنگی و تخریب محیط زیست. که در این یادداشت به به دلایل و موانع آن می پردازیم.
موانع داخلی توسعه
۱ -موانع اقتصادی
موانع داخلی اقتصادی ناشی از ساختار اقتصادی جوامع در حال توسعه است که چهار شاخص به شرح زیر دارد:
۱-۱- کمبود سرمایه گذاری
اکثریت قریب به اتفاق جامعه شناسان توسعه معتقدند که یکی از موانع اصلی توسعه کشورهای در حال توسعه
کمبود سرمایه و نبود انباشت آغازین سرمایه است. اقتصاد نیاز به سرمایه های کلان دارد و بسیاری از
کشورهای فقیر نتوانستند این پیش نیاز توسعه را برآورده کنند.
۲-۱ -توزیع نابرابر کالا و خدمات
توزیع نابرابر کالا و خدمات باعث شده که افراد فرصت یکسانی در استفاده از سرمایه های موجود در جامعه
نداشته باشند در نتیجه باعث توسعه ناموزون در جامعه به این خود یکی از موانع توسعه است.
۳-۱ -رشد بی تناسب بخش خدمات
معمولاً در اقتصاد کشورهای در حال توسعه بخش خدمات از سایر بخش های اقتصاد رشد چشمگیرتری دارد و
تناسبی بین رشد این بخش با دیگر بخش ها وجود ندارد. بخش خدمات قسمت اعظم سرمایه های این کشورها
را به خود اختصاص می دهد و مانع از رشد تولید در جامعه می گردد. رشد بی رویه بخش خدمات به بیماری
اقتصادی تبدیل می شودکه هر روز بیمار را ضعیف تر می کند و امکان صرفه جویی و انباشت آغازین سرمایه را از کشورهای در حال توسعه می گیرد.رشد بی رویه بخش خدمات باعث فساد نظام اداری می گردد.
۴-۱- بیکاری و فقر
بیکاری و فقر در بسیاری از کشورهای عقب مانده به عوامل توسعه نیافتگی تبدیل می شود گرچه خود از نتایج
توسعه مخدوش این کشورهاست. به عبارت دیگر فقر و توسعه نیافتگی دو روی یک سکه اند.
۲- موانع سیاسی
موانع داخلی سیاسی در کشورهای در حال توسعه مربوط به بقایای ساختارسیاسی سنتی آنهاست که به چهار شکل خودنمایی می کند: استبداد- مدیریت بد سیاسی- دموکراسی ناقص – مشارکت ناقص سیاسی
1-۲ استبداداد
اکثر کشورهای در حال توسعه به لحاظ تاریخی دارای حکومتی مستبد بوده اند پس از نوسازی سیاسی این کشورها، میراث استبدادی از بین نرفته و به شکل های جدیدی در ساختار سیاسی باقی مانده است. استبداد از موانع اصلی توسعه است برای اینکه اجازه فعالیت آزاد سیاسی به شهروندان نمی دهد و در واقع توسعه سیاسی را مخدوش می کند.
۲-۲- مدیریت بد سیاسی
در کشورهای در حال توسعه بدنه سیاسی از مرتبطان با دستگاه استبدادی منصوب می شوند. این افراد که نه دانش
سیاسی دارند و نه معمولاً از مدیریت چیزی می دانند مجریان صرف اوامر از بالا به پایین اند. بنابراین نه اراده ای از خود دارند و نه به اراده مردم اعتقاد دارند به همین لحاظ هر حرکت مردمی را به طرز وحشتناکی سرکوب می کنند و در واقع مانع اصلی افزایش آگاهی مردم و در نتیجه توسعه سیاسی اند. این مدیران مسئولان اصلی خفقان سیاسی اند و بر این گمانند که هرگونه آزادی جامعه را از هم می پاشد.
2-۳- دموکراسی ناقص
بسیاری از کشورهای در حال توسعه سعی کرده اند در جریان نوسازی سیاسی جوامع خود اصول دموکراسی را پیاده کنند از آنجایی که دموکراسی با پیش شرطها و بستر خاص تحقق می یابد و هنوز این کشورها نتوانسته اند این پیش شرطها را مهیا کنند لذا دموکراسی ناقصی در این کشورها به وجود می آید که عقلانیت دموکراسی غربی را ندارد و رابطه های قومی و گروهی بر آن مسلط است به عبارت دیگر احساسات و سنت های دست و پاگیر و رابطه ها بر آن چیره می شود و این نوع دموکراسی نه تنها عامل توسعه نیست بلکه به ابزار ضد توسعه تبدیل می گردد.
۴-۲- مشارکت ناقص سیاسی
در بیشتر کشورهای در حال توسعه به دلایل مختلف (برای نمونه بی اعتقادی مردم به حکومت ها) مردم در جریانات سیاسی مشارکت اساسی ندارند شرکت نکردن مردم در فعالیت های سیاسی و اجتماعی آنان در امور در واقع یکی از موانع توسعه سیاسی است.
۳ -موانع فنی
در رویارویی با فناوری وارداتی یک موقعیت فنی خاص برای کشورهای در حال توسعه به وجود آمده که ویژگی و آنان رامی توان از چهار زاویه تحلیل کرد:
۱-۳- فناوری های سنتی(صنایع سنتی با فن آوریهای قدیمی نه تنهـا نمـی تواننـد نیازهـای امروزین جوامع در حال توسعه را برطرف کنند بلکه مانع توسعه هستند).
۲-۳- فناوری های سرمایه بر(به صورت خودکار عمل می کند و منجر به رشد بیکاری می شود).
۳-۳- فناوری های وابسته(بیشترکشورهای در حال توسعه مونتاژ کار هستند).
۴-۳- فناوری های معطوف به خارج(برای رفع نیازهای خارجی است و نیرو و سـوخت صـرف تولید محصولاتی می شود که تقاضای داخلی ندارد).
۴- موانع اجتماعی
۱-۴- جمعیت و مهاجرت (مرگ و میر بالا و افزایش جمعیت در توسعه تاثیر مـی گـذارد و بـه مهاجرت می انجامد).
۲-۴- وضعیت بهداشت و تغذیه(عدم وجود امکانات بهداشتی،شیوع بیماریها،مرگ ومیر باعـث وجود جمعیتی ناتوان خواهد شد که مانع توسعه است).
۳-۴- بیسوادی و نقض نظام آموزشی (هزینه های زیاد صرف آموزش غلط است)
۴-۴- فاصله طبقاتی و بی عدالتی اجتماعی (فاصله بین اغنیا و فقرا و بی عدالتی اجتماعی و )
۵-موانع فرهنگی
۱-۵ -تقدیرگرایی(پذیرش بی قید و شرط و بی اراده کشورهای جهان سوم و نفوذ کشورهای استعماری).
۲-۵ -تجددستیزی (مخالفت مردم کشورهای در حال توسعه با مظاهر جدید فرهنگی).
۳-۵-کم بودن شناخت علمی (بهره نگرفتن از تفکر علمی در عرصه های زندگی در کشورهای در حال توسعه).
۴-۵-تضادهای قومی (تضادهای قومی مانع توسعه هستند).
۶- موانع زیست محیطی
۱-۶ -کمبود آب کشاورزی
۲-۶-خرد کردن زمین های کشاورزی
۳-۶ -تخریب منابع طبیعی
۴-۶ -استفاده بی رویه از مواد شیمیایی.
موانع خارجی توسعه
۱ -اقتصاد بین الملل (تیغ دولبه است بک لبه باعث توسعه و لبه دیگر در جهت استثمار جهان در حال توسعه است).
۱-۱- مبادله نابرابر (کشورهای در حال توسعه سودکمی در مبادلات با کشورهای در حال توسعه بدست می آورند)
۲-۱- انحصارات اقتصادی(قطبهای سرمایه داری جهانی تولیدات، کالا و خدمات را در انحصار دارندکه قدرت چانه زنی را از کشورهای درحال توسعه می گیرند).
۳-۱ -انتقال مازاد اقتصادی(انتقال مازاد اقتصادی از کشورهای درحال توسعه به کشورهای استعماری مانع از انباشت اولیه سرمایه می شود که خود مانع توسعه است).
۴-۱ -تحریم های اقتصادی(در حساس ترین زمانها بر ضد کشورهای جهان سوم انجام می شود و مانع رسیدن مواد و اطلاعات می شود و مانع توسعه است).
۲- سلطه امپریالیستی
۱-۲ -سرکوب جنبش های ملی
۲-۲ -کمک به ضد انقلاب
۳-۲ -ژاندارمری مناطق(حضور نظامی و مانع استقلال عمل کشورها با هزینه های خودشان و سودآوری برای امپریالیسم)
۴-۲ -اعمال حق وتو(برای ۵ کشور)
۳ -فناوری برتر
۱-۳ -تحلیل فناوری سنتی(کاهش پیداکردن فناوری های سنتی . اگر میان دو فناوری سنتی و نو همزیستی وجودداشت به عاملی مثبت تبدیل می شد)
۲-۳ -انتقال فناوری نامناسب(برطرف کننده نیازهای اساسی کشورهای در حال توسعه نیست)
۳-۳ -انحصار در عرضه قطعات یدکی(قراردادها طوری تنظیم می شود که از دادن قطعات یدکی انحصار ایجاد می شود)
۴-۳ -انحصار در علوم(علوم جدید تحت نزد کشورهای پیشرفته است و بر بخشهایی از آن انحصار اعمال می شود)
۴- نظارت های اجتماعی (کشورهای پیشرفته به شیوه هایی خاص نظارتهای اجتماعی بر کشورهای در حال توسعه انجام می دهند که باعث تشدید توسعه نیافتگی در آنها می شود).
۱-۴ -ارتقای طبقات بالای اجتماع(کشورهای پیشرفته طبقات بالای اجتماع در حال توسعه را همچون عاملان خود درآورند)
۲-۴-برحق جلوه دادن شکاف طبقاتی(یکی از راههای تشدید توسعه ناموزون تاکید بر لزوم وجود شکاف طبقاتی است که به توجیه اختلافات طبقاتی می پردازند).
۳-۴ -دارودسته های بین المللی توزیع موادمخدر(اینهادر کشورهای پیشرفته هستند و هدف آنها نفوذ در کشورهای درحال توسعه است. هدف سودهای کلان و منفعال کردن جوانان در توسعه و مشارکت در تحولات اجتماعی است).
۴-۴ -جذب نخبگان فکری(فرار مغزها).
۵- نفوذ فرهنگی
غرب با برخورداری از نظام جهانی سرمایه داری به فرهنگی دست یافته که دارای قسمت گسترش و نفوذ است شده است.
۱-۵- مخدوش نمودن فرهنگ های بومی (کشورهای در حال توسعه فرهنگ کشورهای جهان سوم را سنتی و متحجر معرفی می کنند.هرگونه تخریب عناصر فرهنگی مثبت در جهان سوم سدی است در راه توسعه این جوامع).
۲-۵- اشاعه فرهنگ غربی(فروش کالا و مخدوش نمودن توسعه انسانی).
۳-۵ -جهانی کردن فرهنگ(توسعه اقتصاد جهانی سرمایه داری و صنعتی شدن و نظام دیوانسالاری بین المللی ارزشهای ملی و بومی.
را خرد می کند و عامل بازدارنده توسعه درون زای جهان سوم است)
۴-۵ -ترویج مصرف گرایی(ایجاد نیازهای کاذب. ورود کالاهای کم دوام و هدر رفت سرمایه های مملکت و جلوگیری از توسعه).
۶ -تخریب محیط زیست
۱-۶ -استیصال منابع طبیعی(غارت منابع طبیعی).
۲-۶ -آلودگی محیط زیست(استفاده از منابع طبیعی کشورهای در حال توسعه توسط کشورهای استعماری همراه با آلودگی و بی توجهی به حفظ محیط زیست).
۳-۶ -تحمیل مصرف سموم خطرناک
۳-۶- توسعه ناپایدار(نحوه برخورد غرب با کشورهای درحال توسعه در جهت اشاعه توسعه ناپایدار بوده است. بویژه فعالیت شرکتهای غربی و آلوده کردن محیط زیست و برهم زدن تعادل بوم شناختی).
سخن پایانی
برای بررسی موانع توسعه در کشورهای در حال توسعه باید موضوع را با توجه به کنش متقابل میان یک دسته عوامل داخلی و خارجی بررسی و توجه داشت که در مقابل هر دست از عوامل داخلی دقیقا عوامل خارجی وجود دارد.
نمی توان گفت که تاثیر عوامل داخلی بیشتر است یا عوامل خارجی. هر دو دسته به موقع خود به صورت بازدارنده های موثر عمل می کنند. در هر دو دسته از موانع ما با موانع اقتصادی، سیاسی، فن شناختی و اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی روبرو هستیم چندان که نمی توان گفت که وزن کدام مانع سنگین تر از دیگر موانع است. پس در بررسی موانع، وزن و اهمیت یکسانی به همه موانع داده می شود. هر گروه از موانع را باید به موانع عملی تقسیم و بررسی کرد. در بررسی های عینی تر باید درباره هر کدام از این عوامل به صورت تجربی برای هر کشور جهان سومی تحقیق کرد و برای این کار باید اوضاع تاریخی و موقعیت ویژه کشورها را درنظر گرفت. بدون شک همه کشورها به یک میزان با موانع توسعه روبرو نیستند. شناخت علمی درباره این عوامل جهان سومی ها را در رسیدن به توسعه ای همه جانبه و و پایدار آماده تر می کند. باید اندیشمندان و دانشمندان در جهان سوم به شناخت دقیق این عوامل بپردازند و سپس راهکارهای عملی خروج از آنها را ترسیم کنند و به بدنه اجرایی و قانونی جامعه انتقال دهند.
در نهایت بدنه اجرایی جامعه باید برای شناخت علمی موانع توسعه اهمیت قایل شود و در چارچوبی عقلایی آن را به کار گیرد تا به تدریج از عقب ماندگی بکاهد و جامعه را بر ارابه توسعه قرار دهد. ازآنجایی که توسعه امری تخصصی است باید از دخالت غیرمتخصصان در امور توسعه جلوگیری شود.
حسن سروری، دانشجوی دکترای علوم ارتباطات اجتماعی
منبع: کتاب جامعه شناسی توسعه، تالیف دکتر عبدالعلی لهسایی زاده ۱۳۸۰ از انتشارات دانشگاه پیام نور
دیدگاه ها (0)